Του Δρ Παναγιώτη Κοντάκου*
Η Τουρκική οικονομία διέρχεται τη βαθύτερη κρίση της από το 2002 και είναι επιρρεπής σε περαιτέρω επιδείνωση λόγω της κακοδιαχείρισης, της αβεβαιότητας και της δεινής οικονομικής κατάστασης πολλών εταιρειών αλλά και των απλών πολιτών. Ταυτόχρονα, μία σειρά από βίντεο που κυκλοφόρησαν πρόσφατα από τον Τούρκο «οχλοκράτη» και μέλος του υποκόσμου Ρεϊς Σεντάτ Πεκέρ, έχουν φέρει στην επιφάνεια μια βαθύτερη και ακραία πολιτική πόλωση, όπου διάφοροι πολιτικοί παράγοντες εμπλέκονται σε μία πολεμική διελκυστίνδα στην διαφαινόμενη μετά Ερντογάν εποχή.
Η τεταμένη κατάσταση έχει επιβαρυνθεί πρόσφατα από τα σχέδια για την εγκαινίαση του μεγάλου έργου Kanal Istanbul μέχρι τα τέλη Ιουνίου, το οποίο έχει συσχετιστεί με την πρόκληση μελλοντικά σοβαρών εγχώριων, διεθνών, περιβαλλοντικών προβλημάτων αλλά και γεωπολιτικών αβεβαιοτήτων, λόγω της ισχύουσας Σύμβασης του Μοντρέ για το καθεστώς των Στενών (από το 1936). Το κανάλι της Κωνσταντινούπολης, εκτεινόμενο μεταξύ της Μαύρης θάλασσας και αυτής του Μαρμαρά, όταν υλοποιηθεί θα έχει μήκος 45 χλμ. και πλάτος 360 μ., διαχωρίζοντας και μετατρέποντας ουσιαστικά το ήμισυ της πόλης σε νησί.
Αποτελεί ένα σχέδιο επικό σε κλίμακα - εκτιμάται ότι θα κοστίσει περίπου 20 δισ. δολάρια - και στο επίπεδο της εσωτερικής διαμάχης έχει συσπειρώσει την πολιτική αντιπολίτευση και τους περιβαλλοντολόγους. Με δημοσκοπήσεις που δείχνουν την πλειοψηφία της πόλης και τον Μητροπολιτικό Δήμο της Κωνσταντινούπολης να αντιτίθενται σε αυτό, οι πρόσφατες διαμαρτυρίες κατά του έργου θα μπορούσαν να αποτελέσουν σημαντική πρόκληση για τον Πρόεδρο Ερντογάν.
Ως αποτέλεσμα, η τουρκική λίρα έχει επεκτείνει εκ νέου τις απώλειές της αγγίζοντας διαδοχικά ιστορικά χαμηλά τις τελευταίες δύο εβδομάδες, στα 8,88 ανά δολάριο στις 2 Ιουνίου, παρά τη μείωση του πληθωρισμού για το Μάιο στο 16,6%, για πρώτη φορά τους πρόσφατους οκτώ μήνες. Η υποτίμησή της συνολικά από την αρχή του έτους ανέρχεται σε 13%, κατατάσσοντάς την μεταξύ των αναδυόμενων αγορών ως το νόμισμα με τη χειρότερη απόδοση φέτος, μαζί με το πέσο της Αργεντινής.
Η παρατεταμένη αδυναμία της λίρας αντικατοπτρίζει την έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ Τούρκων και ξένων επενδυτών σε τουρκικά ιδρύματα, συμπεριλαμβανομένης της κυβέρνησης, της Κεντρικής Τράπεζας και του Τουρκικού Στατιστικού Ινστιτούτου (TÜİK), το οποίο είναι επιφορτισμένο με τον υπολογισμό του πληθωρισμού, της ανεργίας και άλλων σημαντικών οικονομικών δεικτών.
Αυτή η έλλειψη εμπιστοσύνης αποτελεί συνέχεια μιας αργής και σταθερής ολίσθησης προς μια αυταρχική ενοποίηση εξουσίας από τον Πρόεδρο Ερντογάν και το κυβερνών AKP, η οποία είναι περισσότερο εμφανής μετά την απόπειρα πραξικοπήματος του 2016. Κρίσιμοι κρατικοί θεσμοί είναι τώρα γεμάτοι με έμπιστους κομματικούς παράγοντες και η οικονομία ελέγχεται από πατρογονικά κληρονομικά δίκτυα παρόμοια με αυτά άλλων αυταρχικών καθεστώτων.
Από τις αρχές Μαΐου, ο αυτοεξόριστος Σεντάτ Πεκέρ, ο οποίος πιθανολογείται ότι βρίσκεται στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, ανεβάζει ωριαία βίντεο στο κανάλι YouTube τα οποία έχουν συγκεντρώσει συνολικά άνω των 100 εκατομμυρίων προβολών, εμπλέκοντας πρώην και νυν κυβερνητικούς αξιωματούχους με το οργανωμένο έγκλημα. Οι κατηγορίες του μάλιστα οδήγησαν 15 βουλευτές του κυβερνώντος κόμματος AKP να ζητήσουν την παραίτηση του υπουργού Εσωτερικών Σουλεϊμάν Σοϊλού, ο οποίος θεωρούνταν μέχρι προσφάτως ως ένας από τους δύο πιθανούς διαδόχους του Προέδρου Ερντογάν, μαζί με τον γαμπρό του και πρώην υπουργό Οικονομικών Μπεράτ Αλμπαϊράκ.
Ο Σεντάτ Πεκέρ, ο οποίος αναφέρεται σε διάφορες ιστοσελίδες ως ένθερμος οπαδός του παντουρκισμού και τουρανισμού, έχει αναβάλλει να εμπλέξει άμεσα τον Πρόεδρο Ερντογάν. Έχει υπάρξει από καιρό μέλος ενός δικτύου ισχυρών παρακρατικών προσώπων στην πρόσφατη πολιτική ιστορία της Τουρκίας και από το 2014 ένθερμος υποστηρικτής του Ερντογάν, απολαμβάνοντας δημοτικότητα σε διάφορα μέρη, καθώς και στην περιοχή της Τραπεζούντας, τον τόπο καταγωγής του Τούρκου Προέδρου.
Η «επαναστατική» αντεκδίκηση του Πεκέρ καταδεικνύει κάτι περισσότερο από μια διαμάχη μεταξύ ενός αφεντικού του υποκόσμου και των αντιπάλων του, εκτεινόμενη πέρα από την προσωπική εχθρότητα. Εκτιμά το κράτος ως υπέρτατη αρχή (statecraft), και βρίσκει στον λαό, τον ηγέτη και το κράτος την ιερή του τριάδα, προσθέτοντας ότι αυτό που έχει σημασία για αυτόν είναι η διαιώνιση μιας κρατικής παράδοσης που μπορεί να εντοπιστεί πολύ καιρό πριν από την ίδρυση του Τουρκικής δημοκρατίας το 1923. Θεωρεί ως «καθήκον του να προειδοποιήσει τον Τούρκο Πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και τον τουρκικό λαό για την επικείμενη κρίση», σύμφωνα με τους αναλυτές Oğuz Alyanak, Technical University of Berlin και Ümit Kurt, Van Leer Jerusalem Institute (ιστότοπος ειδήσεων Jadaliyya).
Τα λόγια του Σεντάτ Πεκέρ έχουν σημασία για τους πιο ένθερμους κριτικούς του Προέδρου Ερντογάν που μαζί με την επιστροφή μιας δημοφιλούς αντιπολίτευσης δημιουργούν νέες προκλήσεις για το κυβερνών κόμμα AKP. Το τελευταίο φαίνεται κουρασμένο, ανίκανο να συγκεντρώσει τη βούληση να αντιμετωπίσει τα οικονομικά δεινά που αντιμετωπίζει η χώρα. Η περιπέτεια της εξωτερικής πολιτικής και η επιθετική στάση του το κάνουν να μοιάζει λιγότερο με ένα κυβερνών καθεστώς σε άνοδο και περισσότερο σαν μια ελίτ χωρίς στρατηγική κατεύθυνση, χρησιμοποιώντας απεγνωσμένα μέτρα για να ανακτήσει την εγχώρια δημοτικότητά του.
Αποτελεί κοινό τόπο μεταξύ πολλών αναλυτών της Τουρκίας ότι αν αντικατασταθούν ο Πρόεδρος Ερντογάν και το εκτελεστικό προεδρικό του σύστημα, τα δεινά της Τουρκίας θα εκλείψουν. Όμως το ξετύλιγμα της επιρροής του Ερντογάν είναι απίθανο να αποτελέσει μία απλή διαδικασία. Μέσω των ελεγχόμενων από το AKP μέσων μαζικής ενημέρωσης, της εκπαίδευσης και του πολιτικού λόγου, ο τουρκικός ισλαμικός εθνικισμός είχε τουλάχιστον μια διεισδυτική, αν και λιγότερο μετασχηματιστική, επίδραση στην κατά τα λοιπά κουρασμένη τουρκική κοινωνία των πολιτών. Η επίδραση αυτή εκδηλώνεται ως μια λαϊκιστική, εθνικιστική και νατιβιστική κατανόηση του τουρκικού πολιτισμού και πολιτικής.
Σε μια μετά Ερντογάν Τουρκία, είτε με διάδοχο το κυβερνών AKP ή κάποιο άλλο κόμμα της αντιπολίτευσης, η μετάβαση στην δημοκρατία δεν θα είναι εύκολη. Η πόλωση της τουρκικής κοινωνίας και η επιδείνωση τόσο των τυπικών όσο και των ανεπίσημων κανόνων της δημοκρατίας θα χρειαστούν χρόνο για να επουλωθούν.
Στο οικονομικό πεδίο, η Τουρκία θα πρέπει να ξεφύγει από τις λαϊκίστικες οικονομικές πολιτικές που ευνοούν τους πιστούς του καθεστώτος. Στο διάστημα που θα μεσολαβήσει θα πρέπει να αναμένεται μια μεταβατική περίοδος υψηλής έντασης και αβεβαιότητας.
* Ο Δρ. Παναγιώτης Κοντάκος είναι Επίκουρος Καθηγητής στη Διεθνή Επιχειρηματικότητα, Διευθυντής του ΜΒΑ, μέλος του Συμβουλίου του Πανεπιστημίου UCLan Cyprus και μέλος της Παράλληλης Βουλής για την Επιχειρηματικότητα στην Κύπρο.