Του Βρασίδα Νεοφύτου*
Το πετρέλαιο σημαίνει χρήμα, και χρήμα σημαίνει δύναμη και εξουσία και για τις παγκόσμιες ηγέτιδες χώρες, η εξουσία είναι πάντα ένα μέσο οικονομικής και πολιτικής επιρροής προς τις υπόλοιπες χώρες και αντιπάλους.
Η ενέργεια δεν ήταν ποτέ χωρίς πολιτική και οικονομία, καθώς η ενεργειακή ασφάλεια διαμορφώνει και διαμορφώνεται από τη γεωγραφική, γεωπολιτική, στρατιωτική και γεωοικονομική δυναμική της κάθε περιοχής.
Η ενεργειακή ασφάλεια έχει ανακτήσει τη θέση της ως το κύριο μέλημα των υπευθύνων χάραξης της πολιτικής και ενεργειακής στρατηγικής μετά τα πρωτοφανή οικονομικά και ενεργειακά σοκ που προκάλεσαν η πανδημία του κορωνοϊού το 2020-2021 και η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία το 2022-2023.
Η σημασία της ναυτικής γεωγραφίας στην πετρελαϊκή αγορά
Τα συχνά γεωπολιτικά γεγονότα δημιουργούν την ανάγκη μελέτης της ναυτικής γεωγραφίας με σκοπό την ασφάλεια της θαλάσσιας διαμετακόμισης του πετρελαίου και φυσικού αερίου σαν ακόμη έναν κρίσιμο κρίκο στην παγκόσμια ενεργειακή ασφάλεια.
Η ναυτική γεωγραφία ασχολείται με τη μελέτη των θαλασσών, ακτών, ωκεανών, λιμνών και άλλων φυσικών στοιχείων της υδρόσφαιρας που επηρεάζουν τη ναυσιπλοΐα και διαμορφώνουν την οικονομική, πολιτική και στρατιωτική δραστηριότητα του ανθρώπου.
Εξάλλου, από τη λέξη γεωγραφία, πηγάζει και η γνωστή σε όλους μας λέξη «γεω-πολιτική» που ασχολείται με την πολιτική γεωγραφία και η «γεω-οικονομία» που ασχολείται με την οικονομική δραστηριότητα σε σχέση με τη γεωγραφική δυναμική.
Ο λόγος είναι εμφανής καθώς πέραν του 60% της παγκόσμιας εμπορίας πετρελαίου, φυσικού αερίου, LNG και άλλων ενεργειακών προϊόντων πραγματοποιείται μέσω θαλάσσιας διαμετακόμισης με δεξαμενόπλοια, κυρίως από την πλούσια σε κοιτάσματα Μέση Ανατολή προς τη γυμνή από κοιτάσματα και διψασμένη για πετρέλαιο και ενέργεια Ασία (Κίνα, Ιαπωνία, και Νότιος Κορέα).
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, τα θαλάσσια στενά του Ορμούζ στον Περσικό Κόλπο, του Μαλάκκα στη νοτιοδυτική Ασία, τα δύο περάσματα στην Ερυθρά Θάλασσα, τα Στενά του Μπαμ-ελ-Μάντεμπ στην Υεμένη και τη Διώρυγα του Σουέζ στην Αίγυπτο να αποτελούν τα πιο καίρια στρατηγικά σημεία θαλάσσιων στενών περασμάτων στον κόσμο σε όγκο διαμετακόμισης πετρελαίου και κινδύνου.
Τη λίστα συμπληρώνουν σε βαθμό σημαντικότητας, τα Στενά του Βοσπόρου στην Κωνσταντινούπολη Τουρκίας, η Διώρυγα του Παναμά, το Στενό του Γιβραλτάρ και τα Στενά της Κοπεγχάγης στη Δανία.
Οι ενεργειακές αγορές και ειδικά τα διεθνή συμβόλαια αργού πετρελαίου τύπου Brent και WTI είναι ιδιαιτέρως ευαίσθητα σε πιθανούς ή ξαφνικούς κινδύνους αναστολής της κυκλοφορίας δεξαμενόπλοιων από τα κυριότερα στενά περάσματα στον κόσμο.
Παράδειγμα, αν ένα σοβαρό γεωπολιτικό συμβάν ή ένα απρόσμενο ναυτικό ατύχημα ή ακραίο καιρικό φαινόμενο (τυφώνες, τσουνάμι) προκαλέσει τη μερική ή ολική διακοπή μεταφοράς πετρελαίου μέσω συγκεκριμένου στενού, ενδέχεται να προκαλέσει μικρές ή μεγάλες ελλείψεις προσφοράς πετρελαίου στις αγορές, με αποτέλεσμα οι τιμές πετρελαίου στις διεθνείς αγορές να εκτοξευθούν αναλόγως με τη διάρκεια και τις ποσότητες που θα επηρεαστούν.
Ετυμολογία για τα θαλάσσια «στενά»
Από γεωγραφικής άποψης, ένα «στενό» ή «πέρασμα», είναι μια φυσική θαλάσσια δίοδος-αρτηρία με μικρό πλάτος, που χωρίζει δύο εδάφη και επομένως ενώνει δύο τμήματα θάλασσας.
Το «στενό» διαφέρει από τη «διώρυγα» στο γεγονός ότι τα στενά είναι φυσικές θαλάσσιες αρτηρίες που δημιουργήθηκαν από σεισμούς ή μετακινήσεις των πλακών της γης, ενώ οι διώρυγες είναι τεχνητές υδάτινες αρτηρίες εφόσον έχουν κατασκευασθεί από τον άνθρωπο.
Το διεθνές ναυτικό εμπόριο διευκολύνεται από την ύπαρξη ενός στενού ή μιας διώρυγας που ενώνει δύο θαλάσσιες περιοχές ή με ποταμούς (κεντρική-βόρεια Ευρώπη) ή λίμνες (ΗΠΑ-Καναδάς), καθώς εξοικονομείται σημαντικός χρόνος για το ταξίδι, που μετουσιώνεται σε οικονομικό όφελος λόγω μειωμένης κατανάλωσης καυσίμων, μειώνεται ο χρόνος ταξιδιού, μειώνεται το κόστος μεταφοράς των εμπορευμάτων και που στην τελική, βοηθά να φθάσει το προϊόν στον τελικό αγοραστή σε μειωμένο κόστος.
Η σημασία των στενών στην αρχαιότητα
Από την αρχαιότητα, οι άνθρωποι και οι πολιτείες είχαν καταλάβει τη γεωπολιτική και οικονομική σημαντικότητα κάποιων θαλάσσιων περασμάτων, με αποκορύφωμα τα Στενά του Βοσπόρου και Δαρδανελίων (Ελλήσποντος) και ο Ισθμός (δίολκος) της Κορίνθου που ένωνε το Αιγαίο Πέλαγος με το Ιόνιο.
Ο Βόσπορος χωρίζει την Ευρωπαϊκή Ήπειρο και την Ασία και συνδέει το Αιγαίο Πέλαγος-Μεσόγειος Θάλασσα με τη Μαύρη Θάλασσα και έχει γεωστρατηγική θέση, καθώς εκεί αναπτύχθηκε και μεγαλούργησε η Κωνσταντινούπολη, η πρωτεύουσα του Βυζαντίου για 1000 χρόνια και από το 1453 μ.Χ. και μετά η Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Εξαιρετικής σημασίας είναι και το Στενό του Γιβραλτάρ που χωρίζει την Ευρωπαϊκή Ήπειρο με την Αφρική (Ισπανία-Μαρόκο) και ενώνει τη Μεσόγειο Θάλασσα με τον Ατλαντικό Ωκεανό. Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν «Ηράκλειες Στήλες» το στενό, καθώς πίστευαν ότι ήταν η άκρη του γνωστού ως τότε κόσμου (Όμηρος).
Τα 3 κορυφαία θαλάσσια πετρελαϊκά περάσματα στον κόσμο
Αυτά είναι τα 3 κορυφαία θαλάσσια περάσματα στον κόσμο από την άποψη του μεγέθους του εμπορίου πετρελαίου, φυσικού αερίου, και πετροχημικών, αναγκαίων για τις σύγχρονες και μοντέρνες κοινωνίες και λόγω των γεωπολιτικών και γεωοικονομικών τους κινδύνων.
1. Στενά του ορμούζ (περσικός κόλπος): 19 εκατ. Βαρέλια την ημέρα
Τα θαλάσσια Στενά του Ορμούζ (Straits of Hormuz) στον Περσικό Κόλπο, είναι ίσως το πιο σημαντικό -από γεωπολιτικής και γεωοικονομικής σκοπιάς- πετρελαϊκό θαλάσσιο πέρασμα στον κόσμο, καθώς συνδέει τους πετρελαιοπαραγωγούς της Μέσης Ανατολής με τις παγκόσμιες αγορές.
Το ζωτικό αυτό πέρασμα ενώνει την περίκλειστη θάλασσα του Περσικού Κόλπου με τον Κόλπο του Ομάν και τον Ινδικό Ωκεανό και κατά επέκταση- με όλες τις αγορές του κόσμου, ενώ χωρίζει το Ιράν με το Ομάν και την Αραβική Χερσόνησο με το στενότερό του σημείο να έχει μόλις 21 μίλια πλάτος.
Αυτό που κάνει τόσο σημαντικά τα Στενά του Ορμούζ είναι ότι μέσω αυτού του στενού περάσματος αναγκαστικά περνούν οι περισσότερες ή όλες οι εξαγωγές πετρελαιοειδών από τις χώρες-μέλη του ΟΠΕΚ- Οργανισμού Πετρελαιοεξαγωγικών Κρατών.
Δηλαδή, από αυτόν τον θαλάσσιο δίαυλο θα περάσουν οι εξαγωγές από το Ιράκ, το Ιράν, το Κουβέιτ, το Μπαχρέιν, τα ΗΑΕ και τη Σαουδική Αραβία, ενώ από εκεί θα περάσουν και οι τεράστιες εξαγωγές LNG του Κατάρ σε όλο τον κόσμο.
Σύμφωνα με την εταιρεία ερευνών Lloyd’s και την αμερικανική Υπηρεσία Ενεργειακής Πληροφόρησης (ΕΙΑ), σχεδόν 19 εκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου την ημέρα διακινούνται από τα Στενά του Ορμούζ.
Με την παγκόσμια κατανάλωση πετρελαίου να είναι περίπου στα 102 εκατ. βαρέλια την ημέρα το 2023, αυτό σημαίνει ότι περίπου το ένα πέμπτο περνά μέσω των Στενών, ενώ αντιπροσωπεύει το 30% του πετρελαίου και άλλων υγρών προϊόντων πετρελαίου που μεταφέρθηκαν διά θαλάσσης σε όλο τον κόσμο.
Το Ιράν, το οποίο ελέγχει το βόρειο-ανατολικό κομμάτι των Στενών ενώ το Ομάν το νότιο, απειλεί δημοσίως εδώ και δεκαετίες να κλείσει ή να διαταράξει την κυκλοφορία πετρελαίου μέσω των Στενών, χωρίς όμως να το πράξει ακόμη.
Τα Στενά δεν είχαν κλείσει ποτέ ούτε κατά τη διάρκεια του οκταετή πολέμου Ιράν-Ιράκ (το 1980-1988), παρότι και δύο πλευρές προσπάθησαν να διακόψουν τις εξαγωγές πετρελαίου η μία της άλλης, σε μια διαμάχη γνωστή και ως «ο Πόλεμος των Τάνκερ».
Η στρατηγική του σημασία φαίνεται και στο γεγονός ότι το Πολεμικό Ναυτικό των ΗΠΑ παίρνει σοβαρά τις απειλές του Ιράν, εγκαθιστώντας στην περιοχή τον 5ο Στόλο -με έδρα το γειτονικό Μπαχρέιν- για να περιπολεί τη ζωτική αυτή θαλάσσια οδό και να δίνει ασφάλεια στη ναυτική διακίνηση από τις απειλές του Ιράν.
Δεν είναι τυχαία η ένταση στην περιοχή την περίοδο 2018-2020 μετά την απόσυρση των ΗΠΑ -επί προεδρίας Τραμπ- από τη συμφωνία του 2015 για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν που συμμετέχουν ακόμη πέντε άλλες μεγάλες δυνάμεις.
Το Ιράν απείλησε τότε ότι θα μπορούσε να διακόψει τη ροή πετρελαίου μέσω των Στενών για αντίποινα για το νέο εμπάργκο εξαγωγών πετρελαίου του Ιράν από τις ΗΠΑ, που είχαν ως στόχο τα έσοδα της χώρας από το πετρέλαιο, σε μια προσπάθεια να τερματιστεί το πυρηνικό πρόγραμμα της Τεχεράνης.
Οι δυτικές χώρες και το Ισραήλ φοβούνται ότι το Ιράν θέλει να κατασκευάσει πυρηνικά όπλα, κάτι που αρνείται η Τεχεράνη, κρατώντας ανοιχτό ένα μέτωπο που μπορεί να επηρεάσει την παγκόσμια προσφορά πετρελαίου και θα πληγώσει το διεθνές εμπόριο και οικονομίες.
Πάνω σε αυτό το πλαίσιο, οι χώρες του Κόλπου και οι ΗΠΑ επεξεργάζονται εναλλακτικούς διαύλους για τις εξαγωγές του Περσικού Κόλπου για να παρακάμψουν τα Στενά και την επιρροή του Ιράν, συμπεριλαμβανομένης και της κατασκευής περισσότερων χερσαίων αγωγών πετρελαίου προς την Ερυθρά Θάλασσα και Μεσόγειο, αλλά χωρίς σημαντικό αποτέλεσμα στους όγκους μεταφοράς.
2. Στενά της Μαλάκκας και Σιγκαπούρης (Ασία): 16 εκατ. βαρέλια την ημέρα
Η δεύτερη πιο σημαντική θαλάσσια πετρελαϊκή αρτηρία στον κόσμο όσον αφορά τον όγκο του πετρελαίου είναι τα Στενά της Μαλάκκας και Σιγκαπούρης στην Ασία (Straits of Malacca and Singapore) που ενώνουν τον Ινδικό Ωκεανό με τη Θάλασσα της Νότιας Ασίας και Ειρηνικό Ωκεανό.
Τα στενά της Μαλάκκας μοιράζονται η Ινδονησία και η Μαλαισία, ενώ το στενά της Σιγκαπούρης μοιράζεται μεταξύ της Μαλαισίας, της Ινδονησίας και της Σιγκαπούρης. Τα στενά έχουν μήκος 800 χιλιόμετρα και πλάτος μεταξύ 65-250 χιλιόμετρα, ενώ τα νερά είναι αρκετά ρηχά με αποτέλεσμα να παρατηρούνται προβλήματα στη ναυσιπλοΐα σε έντονα φαινόμενα παλίρροιας.
Η σημαντικότητα του στενού έγκειται στο γεγονός ότι αποτελεί την πλησιέστερη θαλάσσια διαδρομή για τη διακίνηση πετρελαίου από τη Μέση Ανατολή προς τις Ασιατικές οικονομίες, ενώ είναι ο σημαντικότερος εμπορικός θαλάσσιος διάδρομος για τις εξαγωγές της Ασίας προς όλον τον κόσμο.
Σύμφωνα με την αμερικανική Υπηρεσία Ενεργειακής Πληροφόρησης (ΕΙΑ), σχεδόν τα 16 από τα 19 εκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου την ημέρα που φεύγουν από τα Στενά του Ορμούζ στον Περσικό Κόλπο διακινούνται διά μέσω των στενών της Μαλάκκας προς τους μεγάλους αγοραστές της Ασίας.
Η γεωπολιτική και γεωοικονομική σημασία των στενών της Μαλάκκας πηγάζει από το γεγονός ότι οι βαριές βιομηχανίες της Ασίας λειτουργούν με το αργό πετρέλαιο και τα καύσιμα που περνάνε από αυτά τα στενά, με αποτέλεσμα η Κίνα, Ιαπωνία και Νότιος Κορέα να έχουν στρατηγικό και οικονομικό συμφέρον για αδιάκοπη κυκλοφορία δεξαμενόπλοιων μέσω των στενών.
3. Στενά του Μπαμ-ελ-Μάντεμπ (Υεμένη): 5 εκατ. βαρέλια την ημέρα
Η τρίτη πιο σημαντική θαλάσσια πετρελαϊκή αρτηρία στον κόσμο όσον αφορά τον όγκο του πετρελαίου και γεωπολιτικής σημασίας είναι τα Στενά του Μπαμ-Ελ-Μάντεμπ στην Υεμένη (Straits of Bab el-Mandeb).
Τα στενά συνδέουν την Ερυθρά Θάλασσα με την Αραβική Θάλασσα και τον Ινδικό Ωκεανό, ενώ χωρίζει την Υεμένη και Αραβική Χερσόνησο με την Αφρική (Τζιμπουτί, Ερυθραία).
Η Υεμένη με τα στενά της απόκτησε μεγάλη γεωστρατηγική και οικονομική σημασία μετά την κατασκευή της διώρυγας του Σουέζ το 1869, με αποτέλεσμα να είναι το Μήλον της Έριδος για πολλές χώρες και αυτοκρατορίες της τελευταίας δεκαετίας.
Υπάρχουν τρεις σημαντικοί λόγοι που οι αναλυτές πετρελαίου έχουν στο ραντάρ τους την Υεμένη καθημερινά:
1. Πέραν των 5 εκατομμυρίων βαρελιών πετρελαίου την ημέρα περνάνε αυτά τα επικίνδυνα από πειρατές, εμφύλιες διαμάχες και ρηχά νερά υδάτινο πέρασμα με δεξαμενόπλοια, μεταφέροντας το πολύτιμο πετρέλαιο από τον Περσικό Κόλπο στη «διψασμένη» για ενέργεια Ευρώπη μέσω της διώρυγας του Σουέζ στην Αίγυπτο.
2. Η σημασία των στενών μεγεθύνεται λόγω του κινδύνου να διακοπούν οι μεταφορές λόγω των συνεχόμενων εχθροπραξιών στον πολυετή εμφύλιο πόλεμο στην ίδια την Υεμένη. Είναι το μόνο υδάτινο πέρασμα με μέγεθος μεταφοράς πετρελαίου και εμπορευμάτων που γειτνιάζει σε εμπόλεμη ζώνη, ενώ ταυτόχρονα κινδυνεύει από ένοπλους πειρατές από τη γειτονική Σομαλία και τους τζιχαντιστές του ISIS που ελέγχουν ένα μικρό κομμάτι γης της Υεμένης δίπλα από τα στενά.
3. Η τρίτη και η πιο πρόσφατη αιτία, είναι η ανάγκη της Ευρώπης να εισάγει πετρελαιοειδή και φυσικό αέριο από διαφορετικές πηγές πέραν από της Ρωσίας λόγω των κυρώσεων για την εισβολή στην Ουκρανία το 2022.
Πέραν από τις μεγάλες ποσότητες ενέργειας που έρχονται από τις ΗΠΑ μέσω Ατλαντικού Ωκεανού, η Ευρώπη εισάγει μεγάλες ποσότητες αργού πετρελαίου από τον Περσικό Κόλπο και πετρελαϊκά παράγωγα όπως βενζίνη και ντίζελ από την Ινδία και Κίνα και φυσικό αέριο-LNG από το Κατάρ.
Ουσιαστικά, ο νέος σχεδιασμός για την ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης εξαρτάται κατά ήμισυ από την αδιάκοπη κυκλοφορία δεξαμενόπλοιων στην Ερυθρά Θάλασσα, μέσω των Στενών της Υεμένης και της Διώρυγας του Σουέζ, με μεγάλο κίνδυνο ατυχήματος λόγω πολλαπλών κινδύνων που μπορούν να αυξήσουν τις τιμές πετρελαίου στις διεθνείς αγορές.
Δεν είναι τυχαία η εγκατάσταση μόνιμων στρατιωτικών βάσεων στο έδαφος του Τζιμπουτί από τις μεγάλες εξαγωγικές χώρες όπως οι ΗΠΑ, η Γαλλία (Λεγεώνα των Ξένων), η Κίνα, η Ιταλία, η Τουρκία, η Σαουδική Αραβία και η Ιαπωνία (μοναδική στρατιωτική βάση εκτός Ιαπωνίας).
Το Τζιμπουτί, που ήταν γαλλική αποικία μέχρι το 1977, είναι ένα μικρό ανεξάρτητο παράλιο κράτος στρατηγικά τοποθετημένο στην είσοδο της Ερυθράς Θάλασσας και ελέγχει το δυτικό μέρος των στενών του Μπαμ-ελ-Μάντεμπ.
Θεωρείται το μοναδικό κράτος στον κόσμο που φιλοξενεί τις περισσότερες ξένες στρατιωτικές βάσεις, ενώ τα έσοδα από την ενοικίαση των βάσεων καλύπτει περίπου το 20% του ΑΕΠ-Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος.
*Υπεύθυνου Επενδυτικής Έρευνας στην Exclusive Capital