Του Δρος Βύρωνα Ιωάννου*
Το κέντρο είναι ταυτισµένο µε τον χαρακτήρα, την ταυτότητα, την ιστορία και τις ποικιλόµορφες εµπειρίες που µπορεί µια πόλη να προσφέρει. Η εικόνα που αποπνέει το κέντρο µπορεί να αποτελέσει κίνητρο για την αγορά ενός ακινήτου ή την εγκατάσταση ακόµα και σε περιφερειακές ή προαστιακές περιοχές σε απόσταση από αυτό. Όταν το κράτος επενδύει σε έξυπνες δηµόσιες υποδοµές στα κέντρα, αυτό έχει πολλαπλασιαστικές επιπτώσεις στο σύνολο ενός αστικού συµπλέγµατος και αφορά το σύνολο µιας χώρας, σε αντίθεση µε πολυδάπανα έργα στην ύπαιθρο, κυρίως οδικά, που ενθαρρύνουν την αστική διάχυση και σπρώχνουν τις κεντρικές περιοχές σε µαρασµό.
Στην Κύπρο, στα κέντρα των τεσσάρων µεγάλων πόλεων, αναµφίβολα έγιναν σηµαντικές αναπλάσεις, χωροθετήσεις χρήσεων και λειτουργιών ενώ δόθηκαν και αναπτυξιακά κίνητρα. Το αποτέλεσµα ήταν θετικό µεν, αλλά, κατά την άποψή µου, δεν είναι επαρκές. ∆εν προσελκύουν µαζικά επισκέπτες, όπως για παράδειγµα η Βαλέτα (Εικόνα), ούτε νέους κάτοικους, όπως αντίστοιχα προσελκύει η Λουµπλιάνα ή το Ληντς, διότι δεν προσφέρουν ακόµα ένα πραγµατικά διαφοροποιηµένο περιβάλλον διαβίωσης ή µια µοναδική και ελκυστική εµπειρία επίσκεψης. Πιστεύω ότι αυτή η υστέρηση µπορεί να ανατραπεί µε γενναίες τοµές σε τρεις κυρίως τοµείς: στην κινητικότητα, στη στέγαση και στην πολιτιστική ζωή.
Η σηµασία του δηµόσιου χώρου
Η άνεση, η ελκυστικότητα του δηµόσιου χώρου για τους πεζούς, τους ποδηλάτες και τη µικροκινητικότητα εξακολουθεί να αποτελεί ένα βασικό πρόβληµα, µαζί µε την περιορισµένη διαθέσιµη επιφάνειά του. Παρατηρείται µεγάλη καθυστέρηση και ατολµία σε ανασχεδιασµούς που περιορίζουν τον χώρο του αυτοκινήτου. Καθυστέρηση προκαλείται πολλές φορές και από την επιµονή µας σε εξεζητηµένα έργα ανάπλασης, µε ιδιαίτερα ψηλό κόστος και µακρύ χρονοδιάγραµµα κατασκευής, αντί να υιοθετούνται λύσεις τακτικής πολεοδοµίας (tactical urbanism) που έχουν µικρότερο αποτύπωµα άνθρακα και χύνουν σίγουρα λιγότερα κυβικά µέτρα σκυροδέµατος σε υπαίθριες διαµορφώσεις, πράγµα στο οποίο µάλλον είµαστε πρωταθλητές.
Την ίδια ώρα, πολλά διάσπαρτα τεµάχια σε κεντρικές περιοχές καταλαµβάνονται από ιδιωτικούς και δηµόσιους χώρους στάθµευσης, χωρίς να µπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι η παρουσία τους αναβαθµίζει αισθητικά και αντιληπτικά το αστικό περιβάλλον. ∆εν ξέρω αν µπορεί κάποιος να ανατρέξει σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, όπου η βόλτα στο κέντρο διανθίζεται µε τη συνεχή θέα ανοικτών χώρων στάθµευσης. Τοποθεσίες µε αξία και προνοµιακή θέα, όπως µεσαιωνικά τείχη ή παραλιακά φιλέτα φιλοξενούν ακόµα στάθµευση (βλ. Εικόνα).
Σε πρόσφατες µελέτες µας καταγράψαµε σηµαντικό πληθυσµό να κατοικεί σε απόσταση περπατήµατος από τις κεντρικές περιοχές. Οι πυκνοκατοικηµένες περιοχές που συνήθως περιβάλλουν τα κέντρα θα µπορούσαν να τα τροφοδοτούν καθηµερινά µε ποδηλάτες ή πεζούς. Αντί αυτού, αποµονώνονται από δύσβατους και εχθρικούς οδικούς άξονες - «τείχη», χωρίς να προσκαλείται ή να διευκολύνεται ο πεζός ή ο ποδηλάτης να κινηθεί µε ασφαλή και ελκυστικό τρόπο, να εξυπηρετηθεί και να βιώσει την πολύ κοντινή του κεντρική περιοχή.
Η κινητικότητα έχει να κάνει και µε τον χρονικό προγραµµατισµό των δραστηριοτήτων µιας κεντρικής περιοχής. Πόσους πελάτες καταγράφει καθηµερινά ένα κατάστηµα ένδυσης, π.χ. στην Ερµού της Λάρνακας, στις 12 το µεσηµέρι ή στις 4 το απόγευµα, από τον Μάιο µέχρι τον Σεπτέµβριο; Υπάρχει άρνηση να προσαρµόσουµε τα ωράρια στη θερµοκρασιακή πραγµατικότητα και στην αξιοποίηση των ωρών του 24ώρου που ο καιρός είναι ευχάριστος για περίπατο και υπαίθρια αναψυχή.
«Κλειδί» οι µόνιµοι κάτοικοι
Οι οικονοµικές δραστηριότητες ενός κέντρου δεν µπορούν να ανθίσουν, αν βασίζονται αποκλειστικά στους επισκέπτες. Αυτό που διατηρεί ζωντανό το κέντρο µιας πόλης είναι η πυκνότητα των µόνιµων κατοίκων, οι οποίοι είναι οι σταθεροί πελάτες του. Στις δικές µας κεντρικές περιοχές η στέγη πλέον είναι δυσπρόσιτη και οι πραγµατικές πυκνότητες κατοίκησης χαµηλές. Υπάρχει πληθώρα πολεοδοµικών κινήτρων, αλλά αυτά αργούν να αποδώσουν και, συνήθως, ωφελούν τον ιδιοκτήτη της γης, χωρίς να δηµιουργούν ουσιαστική προσιτότητα στα ίδια τα ακίνητα.
Παράλληλα µε την Εντολή για την Προσιτή Στέγη χρειάζεται να εφαρµοστεί ένα ειδικό πρόγραµµα χρηµατοδοτικών κινήτρων που να κατευθύνεται και να ελαφρύνει τον αγοραστή ή τον ενοικιαστή της στέγης, και όχι µόνο τον ιδιοκτήτη της γης. Το κράτος αποκοµίζει ιδιαίτερα αυξηµένα έσοδα τόσο από τον ΦΠΑ όσο και από τον Φόρο Κεφαλαιουχικών Κερδών στις κεντρικές περιοχές µε τις υψηλές αξίες, σε σύγκριση µε τις περιφερειακές περιοχές µε τη φθηνότερη γη. Θα πρέπει αυτό το όφελος να επιστρέφεται ως ελάφρυνση στον νέο κάτοικο ή επιχειρηµατία και να ωφελεί τις περιοχές από τις οποίες λαµβάνεται.
Κέντρο ίσον πολιτισµός
Το τελευταίο στοιχείο αφορά τον πολιτισµό. Τα κέντρα των πόλεων είναι οι κατεξοχήν χώροι πολιτιστικής ζωής σε συνδυασµό µε την αναψυχή. Χρειάζεται όµως αυτές οι δράσεις να έχουν ποικιλία, διάρκεια, συχνότητα και να απευθύνονται σε διάφορες κατηγορίες χρηστών. Αν χαρτογραφήσουµε τα γεγονότα που φιλοξενούν τα κέντρα των πόλεών µας στα 52 σαββατοκύριακα του έτους, θα δούµε ότι πολλά από αυτά δεν έχουν τίποτε να προσφέρουν σε θεατρόφιλους, σινεφίλ, µικρά παιδιά, φίλους των εικαστικών τεχνών, του χορού, των συναυλιών, των υπαίθριων εκδηλώσεων κ.λπ. Σε µια σύγχρονη πόλη, που θέλει να προβάλλει διεθνώς ένα ελκυστικό προφίλ, θα πρέπει να υπάρχουν πάντα αφορµές, για να περάσει ο κάτοικος ή ο επισκέπτης ποιοτικό ελεύθερο χρόνο στο κέντρο της. Η πολιτιστική παραγωγή και οι ευκαιρίες αναψυχής µπορεί να έχουν αυξηθεί, παρουσιάζουν όµως ταυτόχρονα και απόκεντρες τάσεις, µε αποτέλεσµα ο ρόλος των κέντρων πόλης ως πολιτιστικών προορισµών ενίοτε να αδυνατίζει.
Τα κέντρα των πόλεών µας έχουν τη δυνατότητα να ζωντανέψουν, να αποκτήσουν πυκνότητες κατοίκων και επισκεπτών αντίστοιχες µε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις. Μοντέλα διακυβέρνησης, όπως τα City Centre Management Boards του Ηνωµένου Βασιλείου ή τα Municipal Development Councils της Γερµανίας, όπου ένας φορέας αναλαµβάνει διαθεµατικά και οριζόντια να συντονίζει όλα τα ζητήµατα ανάπτυξης του κάθε κέντρου πόλης, αξίζει να µελετηθούν.
*Καθηγητή Πολεοδοµίας, Προέδρου Τµήµατος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστηµίου Frederick