Της Πωλίνας Άνιφτου*
Η «περσική» ταυτότητα στην Κεντρική Ασία
Η περιοχή από τον σημερινό Λίβανο ως και τις απαρχές της Κίνας στο Τατζικιστάν και στο Αφγανιστάν μέχρι το 651 μ.χ. αποτελούσε τη μεγάλη Περσική Αυτοκρατορία. Τα περσικά υπήρξαν η κύρια γλώσσα όχι μόνο του Ιράν αλλά και όλης της περιοχής. Υπήρξε δε για ένα μικρό διάστημα και μια από τις επίσημες γλώσσες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για να διαβάζουν οι αυτοκράτορες περσική ποίηση. Ήταν δε μια από τις γλώσσες της Ινδικής χερσονήσου, της Αυτοκρατορίας του Τζένγκις Χαν στη Μογγολία, ενώ ακόμη και οι Άραβες αυτοκράτορες της εποχής των Αββασιδών χρησιμοποιούσαν τις οδικές και εμπορικές οδούς, την οικονομία του περσικού εμπορίου για την εξάπλωσή τους στην Κίνα.
Ο Δρόμος του Μεταξιού άρχισε πολύ νωρίτερα από την όποια ύπαρξη των Αράβων στην περιοχή κατά τα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου, όπου οι Έλληνες βρήκαν την Περσική Αυτοκρατορία μια ζωντανή κρατική οντότητα που τους βοηθούσε στον συντονισμό της εκστρατείας τους και στην οικονομική εξάπλωση. Σε αντίθεση με τις ελληνικές πόλεις, που η καθεμιά είχε το δικό της οικοσύστημα και τα οικονομικά μεγέθη της, οι Πέρσες είχαν δημιουργήσει το πρώτο πολυφυλετικό κράτος. Ενώ οι Έλληνες πάλευαν για την εθνική τους ομόνοια, ο Κύρος και οι απόγονοί του είχαν δημιουργήσει ένα «μέγα κράτος» όπου η κάθε κατακτημένη χώρα διατηρούσε την αυτονομία της και λογοδοτούσε στον αυτοκράτορα, διατηρούσε τη θρησκεία της και μετά την κατάληψή της αυτοδικαίως, ο κάθε νέος πολίτης γινόταν αμέσως Πέρσης υπήκοος. Αντίθετα, στην αρχαία Ελλάδα ο Αθηναίος δεν μπορούσε να γίνει πολίτης της Σπάρτης ή ο κάτοικος της Δήλου αν και μέρος της Αθηναϊκής συμμαχίας δεν μπορούσε να γίνει Αθηναίος πολίτης.
Το πολιτειακό σύστημα της ενσωμάτωσης νέων γαιών και πληθυσμών αυτοδικαίως και χωρίς να υπάρχει εμφανής «επίσημος» διαχωρισμός δημιούργησε και τις συντεταγμένες της επενδυτικής πολιτικής σήμερα στην Κεντρική Ασία. Αν και από το 1935 η χώρα δεν ονομάζεται Περσία, αλλά Ιράν και από το 1979 καλείται ως Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν το δόγμα της επεκτατικότητας δεν άλλαξε. Το Ιράν μετά την Αραβική επιδρομή κατέβαλε προσπάθειες για να παραμείνει η χώρα ενωμένη. Μέχρι και το 1930 οι εμφύλιοι πόλεμοι στο Ιράν διεκδικούσαν την αυτονομία των βόρειων και δυτικών περιοχών από Κούρδους και Αζέρους αυτονομιστές, αφού ειδικά οι Αζέροι επιδίωκαν την ανεξαρτησία τους από το Ιράν και την προσέγγιση με τους Αζέρους του σημερινού Αζερμπαϊτζάν. Το Αζερμπαϊτζάν αποτέλεσε μέρος της Τσαρικής Ρωσίας σύμφωνα με τις συνθήκες του Gulistan το 1813 και του Turkmenchay το 1828, με τις οποίες το τότε βασιλευόμενο από τους Καζάρους Ιράν (τότε Περσία) αναγνώρισε τη ρωσική κυριαρχία επί των Erivan (στα σύνορα με το Ιράν), Nakhchivan (μεταξύ Αρμενίας, Ιράν και Τουρκίας) και Lankaran Khanates (Κασπία Θάλασσα), που σήμερα ανήκουν στο Αζερμπαϊτζάν και ρυθμίζουν ενεργειακά όλο τον Καύκασο και τις επενδυτικές σχέσεις στην Κασπία (Συμφωνία 2018) και στην Ευρασία.
Σήμερα η Ευρασία και οι οικονομικές σχέσεις τίθενται στα σχέδια του Πεκίνου με την ανάπτυξη του Οργανισμού Συνεργασίας της Σαγκάης (SCO). Με μέλη του την Κίνα, το Καζακστάν, το Κιργιζιστάν, τη Ρωσία, το Τατζικιστάν, το Ουζμπεκιστάν, την Ινδία, το Πακιστάν, το Ιράν και τη Λευκορωσία, ο Οργανισμός ορθώνει τον Δρόμο του Μεταξιού αλλά ταυτόχρονα χρηματοδοτεί έργα ανάπτυξης στις εν λόγω χώρες και σε συνεργαζόμενες όπως το Αφγανιστάν και το Αζερμπαϊτζάν που ξεπερνούν τα $4 δις. Σκοπός είναι να υπάρχουν υποδομές διακίνησης προϊόντων αλλά και αμυντική συνεργασία για την οικονομική ασφάλεια των πρότζεκτ του οργανισμού που ξεκινά από τη Λευκορωσία με τις εμπορικές σχέσεις Ιράν και Λευκορωσίας παρά τις κυρώσεις να είναι στα $34 εκατομμύρια, ενώ οι επενδύσεις συνολικά μεταξύ Ινδίας και Ρωσίας να αναφέρονται σε $31 δις.
Τα Ιμαλάια και «ο θαλάσσιος θησαυρός του Πακιστάν»
Τον Μάρτιο του 2021 το Ιράν και η Κίνα υπέγραψαν τη «Συμφωνία του Αιώνα» αξίας $400 δις. Η Συμφωνία είχε διττό χαρακτήρα, το Ιράν να εγγυηθεί την ασφάλεια των εμπορικών δρόμων που έλεγχε κατά το παρελθόν η Περσική Αυτοκρατορία ώστε τα προϊόντα να μεταφέρονται από την Κίνα προς το λιμάνι της Βηρυτού και της Λατάκιας για εξαγωγή στη Δύση και αφετέρου να ενοποιηθεί μακροοικονομικά η αγορά της Κεντρικής Ασίας κάτω από την κινέζικη τεχνολογία και τον ιρανικό έλεγχο.
Οι δίοδοι για να ελεγχθεί η αγορά της Κεντρικής Ασίας από Ιράν και Κίνα είναι δύο: α) διά του Πακιστάν και του China–Pakistan Economic Corridor (CPEC), που όμως δεν είναι πάντα εφικτό, λόγω της πολιτικής διαπλοκής Ινδίας και Πακιστάν και β) διά του Τατζικιστάν, αποφεύγοντας το αφιλόξενο Αφγανιστάν που από το 1999 δείχνει σημάδια από-περσοποίησης και έντονης εναντίωσης στο Ιράν.
Ο οικονομικός διάδρομος Κίνας και Πακιστάν (CPEC) αποτελεί το σημείο σύγκλισης αλλά και διαχωρισμού μεταξύ Κίνας και Πακιστάν. Τον Σεπτέμβριο του 2021, η Κίνα και το Πακιστάν συγκάλεσαν τη δέκατη σύνοδο της κοινής συντονιστικής επιτροπής τους (JCC) που επιβλέπει τον Οικονομικό Διάδρομο Κίνας-Πακιστάν (CPEC) και τον μεγαλύτερο από τους οικονομικούς διαδρόμους της Πρωτοβουλίας του Δρόμου του Μεταξιού(BRI). Σημείο καμπής η ανακαίνιση της κύριας σιδηροδρομικής γραμμής του Πακιστάν, της ML-1, από την οποία θα μεταφέρονταν κινέζικα προϊόντα θαλασσίως από τα λιμάνια του Πακιστάν στη Δύση αλλά και στις ΗΠΑ σε περίπτωση αποκλεισμού των λιμανιών της Κίνας, λόγω Ταϊβάν. Το μέγα-έργο εκτείνεται από το Καράτσι έως την Πεσαβάρ και το Πεκίνο επιμένει στη χρηματοδότησή του από το κινέζικο νόμισμα RMB (Renminbi) και στην προώθηση της διεθνοποίησης του νομίσματος.
Το Πακιστάν είναι ο μεγαλύτερος χώρος διεξαγωγής των έργων του BRI συνολικής αξίας άνω των $27 δις, σύμφωνα με νέα έκθεση της AidData. Πάνω από 5.000 MW σε εγκατεστημένη ισχύ έχουν προστεθεί στο δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας του Πακιστάν μέσω του CPEC, με άλλα 3.500 MW να βρίσκονται υπό υλοποίηση. Και ακόμη και όταν το έργο του ML-1 βρίσκεται σε αδράνεια, άλλα έργα είναι υπό ολοκλήρωση όπως η ταχεία οδός East Bay του Gwadar και η γραμμή μεταφοράς υψηλής τάσης Matiari-Lahore, η οποία θα βελτιώσει σημαντικά τη σταθερότητα του δικτύου και την ικανότητα μεταφοράς ρεύματος στο Πακιστάν και διακίνησης εμπορευμάτων μέσω σιδηροδρόμων. Το Πακιστάν έλαβε σημαντική βοήθεια από την αύξηση των κινεζικών επενδύσεων με συνολική αύξηση 91% στις άμεσες ξένες επενδύσεις, κυρίως σε έργα ηλεκτρικής ενέργειας στο πλαίσιο του CPEC.
Παράλληλα το Πακιστάν σε συνεργασία με την Κίνα ανακοίνωσε συμφωνία για ένα έργο $3,5 δις — τη Ζώνη Ολοκληρωμένης Παράκτιας Ανάπτυξης του Καράτσι (KCCDZ) — που θα αναπτύξει την απροσπέραστη περιοχή στα ανοικτά των ακτών του Καράτσι και θα παρέχει την απαραίτητη συνδεσιμότητα στο λιμάνι για όλη την περιοχή του Ινδικού Ωκεανού και θα αποτελέσει ανταγωνιστικό πόλο του ιρανικού λιμανιού Τσαχαμπάρ, το οποίο και η Κίνα ένεκα των κυρώσεων δεν δύναται εύκολα να χρησιμοποιήσει για την κάθοδο προϊόντων της σε Ευρώπη και Αφρική. Ο πρωθυπουργός του Πακιστάν Imran Khan χαρακτήρισε το έργο ως «αλλαγή παιχνιδιού» και ουσιαστικά συνομολόγησε στη χρήση του κινέζικου νομίσματος ως συναλλακτικού μέσου στην περιοχή, αλλά και στη χρήση του από το ίδιο το Πακιστάν προς τρίτους όταν θα μεταφέρει κινέζικα προϊόντα μέσω του CPEC.
Ένα μεγάλο δυνητικό όφελος του CPEC στο Πακιστάν έγκειται αποτέλεσμα της δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας. Περίπου 700.000 νέες θέσεις εργασίας, ευκαιρίες για τους ντόπιους του Πακιστάν θα δημιουργηθούν έως το 2030 στο πλαίσιο του mega project του CPEC. Από τους τομείς των επενδύσεων, ο τομέας της επικοινωνίας και κυρίως οι πάροχοι υπηρεσιών 3G/4G, προσέλκυσαν ξένες επενδύσεις ύψους $73,5 εκατομμυρίων τον Μάιο 2020. Επίσης οι επενδύσεις σε εταιρείες εξερεύνησης πετρελαίου και φυσικού αερίου στη χώρα αγγίζουν τα $18,6 εκατομμύρια και οι επενδύσεις στις χρηματοοικονομικές επιχειρήσεις τα $15,5 εκατομμύρια. Μάλιστα, οι άμεσες ξένες επενδύσεις (FDI) έχουν βελτιωθεί κατά 88% στα δημοσιονομικά το έτος 2020 με $2,56 δισεκατομμύρια από σημαντικές επενδύσεις να έρχονται στον ηλεκτρισμό και στις τηλεπικοινωνίες από την Κίνα και τη Νορβηγία αντίστοιχα.
Τατζικιστάν: Η παλιά Περσία που εποφθαλμιεί το Ιράν
Και ενώ το Ιράν δεν έχει τάσεις εδαφικής επεκτατικότητας και σέβεται τα σύνορά του, η επεκτατικότητα της πολιτικής του επιρροής αγγίζει τα 10,627 km και εκτείνεται από τον Λίβανο των Σιιτών Μουσουλμάνων, στο Τατζικιστάν των περσόφωνων σουνιτών Μουσουλμάνων που μετά την ανεξαρτησία του Τατζικιστάν το 1991, δεν ήθελαν την ιρανική επιρροή στη χώρα. Σήμερα το Ιράν από τον Μάιο 2022 κατασκευάζει ιρανικά drones στο Τατζικιστάν, τα οποία και χρησιμοποιήθηκαν από τη Ρωσία στις επιθέσεις της Ουκρανίας, έχει πάνω από 10 ερευνητικά και πολιτιστικά κέντρα στη χώρα την τελευταία εικοσαετία και χρησιμοποιεί τα έξι εκατομμύρια Τατζίκους που μένουν στο Αφγανιστάν εναντίον των Ταλιμπάν, ενώ τους παρέχει χρηματοδότηση μέσω του πανίσχυρου ιρανικού προξενείου στη Χειράτ του Αφγανιστάν.
Το Τατζικιστάν είναι η μόνη χώρα στην πρώην Σοβιετική Ένωση που η Παγκόσμια Τράπεζα την κατατάσσει ως την οικονομία με τα πιο χαμηλά οικονομικά προγνωστικά. Ο πληθυσμός της είναι κυρίως αγροτικός, με το χαμηλότερο ποσοστό αστικοποίησης στην Κεντρική Ασία στο 27%. Τα επόμενα 15 χρόνια, η κυβέρνηση αντιμετωπίζει την πρόκληση της παροχής επαρκών υποδομών και ευκαιριών απασχόλησης για το 45% του πληθυσμού που ήταν κάτω των 20 ετών το 2015. Η γεωργία παραμένει ένας σημαντικός πυλώνας της οικονομίας που αντιπροσωπεύει το 21% του ΑΕΠ. Μετά τον εμφύλιο πόλεμο στο Τατζικιστάν (1992- 1997, το Ιράν ανέλαβε τη χρηματοδότηση πολλών έργων για να έχει πολιτική, οικονομική και πολιτιστική επίδραση στη χώρα που παραμένει τόσο περσική όσο και τα ποιήματα των Χαφέζ και Φερντοσί που διαβάζουν στα σχολεία τα μικρά παιδιά.
Η στρατηγική του Τατζικιστάν να προσελκύει εξωτερικές επενδύσεις (FDI), κυρίως στην εξόρυξη μετάλλων, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο και τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, οδήγησε τη χώρα να έχει χρέος ίσο με το 50% του ΑΕΠ της το 2017 σε σύγκριση με 30% το 2015 και το 80% του χρέους να είναι προς ένα μόνο πιστωτή, την Τράπεζα Εξαγωγών-Εισαγωγών της Κίνας. Το Ιράν για να βοηθήσει τη χώρα να απεμπλακεί από τη δυσμενή οικονομική κατάσταση αποφάσισε να γίνει ο κύριος σπόνσορας των υποδομών της και να την εντάξει στο άρμα των χωρών που φυσικά θα χρησιμοποιούσε για τον Δρόμο του Μεταξιού. Διά τούτο η Τεχεράνη αποφάσισε να συνδέσει το Τατζικιστάν με την Κίνα, αφού τα πολιτικά προβλήματα μεταξύ Ιράν και Αφγανιστάν ήταν έντονα, αλλά και από την άλλη να αποτελέσει το Τατζικιστάν ένα φυσικό σύνορο προστασίας για το Ιράν απέναντι στη Ρωσία που στο παρελθόν ήταν η Τσαρική Ρωσία που διαμέλισε το Ιράν στερώντας του το Αζερμπαϊτζάν και την Αρμενία.
Τα προγραμματισμένα σιδηροδρομικά έργα από το Ιράν και την Κίνα στοχεύουν στη βελτίωση της συνδεσιμότητας της χώρας με τις γειτονικές αγορές, μέσω της κατασκευής σιδηροδρομικών γραμμών μεγάλων αποστάσεων. Αυτό περιλαμβάνει την κατασκευή του σιδηροδρόμου Ρωσίας-Καζακστάν-Κιργιζίας -Τατζικιστάν και των σιδηροδρόμων Κίνας-Κιργιζίας-Τατζικιστάν-Αφγανιστάν-Ιράν. Αυτές οι επενδύσεις που αφορούν τη βελτίωση των περιφερειακών μεταφορών θεωρούνται οι κύριες πηγές οικονομικής ανάπτυξης, καθώς θα αυξήσουν την κυκλοφορία αγαθών αξίας $3 τρις, περίπου 100 εκατομμυρίων ανθρώπων και εμπορικών υπηρεσιών στην περιοχή που θα επιτρέψουν στο Τατζικιστάν να συμπεριληφθεί στις περιφερειακές και παγκόσμιες αλυσίδες εμπορίου.
Έτσι η Σιδηροδρομική σύνδεση Σιντζιάνγκ με τον Περσικό Κόλπο μέσω Vakhdat, Dushanbe–Karomik -Κιργιστάν ύψους $2,5 δις συγχρηματοδοτήθηκε από το Ιράν, την Κίνα και την Κιργισία και αποτελεί μια από τις καίριες αρτηρίες του Δρόμου του Μεταξιού. Επίσης, οι κινεζικές και ρωσικές εισαγωγές αποτελούν τα 2/3 των συνολικών εισαγωγών του Τατζικιστάν (43% και 23% αντίστοιχα), αν και οι εξαγωγές σε αυτές τις χώρες είναι πολύ πιο περιορισμένες (5% και 2% αντίστοιχα). Ομοίως, η Τουρκία και η Ελβετία είναι σημαντικοί εξαγωγικοί προορισμοί (21% και 17%), αλλά παρουσιάζουν λιγότερο εμφανή θέση στις εισαγωγές του Τατζικιστάν (5% και 0,16%).
Η εμπλοκή Ρωσίας, Τουρκίας και Κίνας στο Τατζικιστάν ανησυχεί το Ιράν. Το Ιράν μέχρι και το 2021 αποτελούσε μόνο παρατηρητή στον Οργανισμό Συνεργασίας της Σαγκάης (SCO) λόγω της άρνησης του Ουζμπεκιστάν, αφού ανησυχούσε για την αύξηση της επιρροής του Ιράν στην Κεντρική Ασία πολιτικά και θρησκευτικά. Σήμερα μετά τη Συμφωνία Ιράν – Κίνας το 2021, το Ιράν είναι πλήρες μέλος του SCO, ο οποίος Οργανισμός στην τελευταία του Σύνοδο την εβδομάδα 12-18 Σεπτεμβρίου 2022 φιλοξένησε χώρες όπως το Αζερμπαϊτζάν και την Τουρκία με τις οποίες και διαβουλεύεται την ένταξή τους αυξάνοντας τις χώρες εμπορικής και πολιτικής επιφυλακής και το ορατό σύνορο Ε.Ε. και Ευρασίας. Ο SCO πλέον επιδιώκεται να αποτελέσει μια νομισματική ένωση όπου τα κράτη θα συναλλάσσονται με το εθνικό τους νόμισμα, μια δεξαμενή επενδύσεων αλλά και διακρατικών δανείων που εμπλέκει πλέον τους αγωγούς του Μπακού στο Αζερμπαϊτζάν και την Τουρκία σε δυνάμεις που μπορούν να επηρεάσουν μέχρι το 2050, 60 αγορές παγκοσμίως της τάξεως των $2 τρις.
*Αναλύτριας Εξωτερικής Πολιτικής και Επενδύσεων
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Το τιμολόγιο της πανδημίας για το 2020 της Ε.Ε.