Του Ανδρέα Θεοφάνους*
Η πρωτόγνωρη κρίση που έχει δημιουργηθεί εξ αιτίας της πανδημίας αναπόφευκτα οδηγεί σε πολλές ανακατατάξεις στο πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό πεδίο. Δεν ήταν έκπληξη ότι οι ΗΠΑ και η Βρετανία αποφάσισαν να ακολουθήσουν μια πολύ επεκτατική δημοσιονομική και νομισματική πολιτική, η οποία περιλάμβανε και το τύπωμα νέου χρήματος, για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της κρίσης.
Είναι σημαντικό να αξιολογήσουμε, λαμβάνοντας υπ’ όψιν όλα τα δεδομένα, την έννοια του «λεφτόδεντρου» και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είναι δυνατό να αξιοποιηθεί με τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα. Επιπρόσθετα, επεξηγούνται συνοπτικά οι διαφορετικές θεωρητικές και πρακτικές προσεγγίσεις για το ζήτημα αυτό. Υπογραμμίζεται ότι στον αντίποδα των ΗΠΑ, που συχνά χρησιμοποιούν το εργαλείο αυτό, είναι η Γερμανία.
Ένα βασικό αξίωμα στην οικονομική θεωρία και πράξη είναι «η ύπαρξη περιορισμένων πόρων και απεριόριστων επιθυμιών». Αυτό με τη σειρά του συνεπάγεται επιλογές με βάση τις προτεραιότητες. Τα νοικοκυριά και οι επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν τα ζητήματα αυτά πολύ έντονα. Οι κυβερνήσεις όμως είναι σε πλεονεκτική θέση καθώς μπορούν, μεταξύ άλλων, να χρησιμοποιήσουν το «λεφτόδεντρο» για την υλοποίηση των επιλογών τους. Είναι καθοριστικής σημασίας να κατανοήσουμε πώς χρηματοδοτούνται οι κυβερνητικές δαπάνες οποιασδήποτε χώρας:
G = T + B + M
G = Κυβερνητικές Δαπάνες (Government Spending)
Τ = Φορολογικά Έσοδα (Tax Revenues)
Β = Δανεισμός (Borrowing)
Μ = Δημιουργία Χρήματος (Money creation/printing)
Όταν οι κυβερνήσεις έχουν ελλείμματα αυτά χρηματοδοτούνται από δανεισμό (Β), ενώ σε κάποιες περιπτώσεις και από τη δημιουργία/τύπωμα νέου χρήματος (Μ).
Στις ΗΠΑ, ιδίως μετά το 1933, η δημιουργία νέου χρήματος έγινε πολλές φορές συστηματικά και χωρίς αναστολές. Για παράδειγμα, πολύ πιο πριν από το 2020 και το 2008, τη δεκαετία του 1960 πολλές κυβερνητικές δαπάνες για τον Πόλεμο στο Βιετνάμ και τον «Πόλεμο εναντίον της Φτώχειας» (“War on Poverty”) στο εσωτερικό, έγιναν με τύπωμα νέου χρήματος. Οι ΗΠΑ ήταν σε ισχυρή θέση και το δολάριο ήταν το κυρίαρχο νόμισμα παγκοσμίως. Έτσι το τύπωμα νέου χρήματος διαχεόταν διεθνώς με αποτέλεσμα τον περιορισμό των πληθωριστικών πιέσεων στις ΗΠΑ. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο τότε Γάλλος Πρόεδρος Σαρλ ντε Γκωλ είχε κατηγορήσει τις ΗΠΑ για «νομισματικό ιμπεριαλισμό» (“monetary imperialism”). Από τη δική του σκοπιά ο Μίλτον Φρίντμαν, ο Πατέρας του Μονεταρισμού, προέτρεπε την Αμερικανική ηγεσία να είναι προσεκτική με το τύπωμα χρήματος «για να μην καταστρέψει το πιο σημαντικό Αμερικανικό προϊόν, το δολάριο».
Εν ολίγοις το «λεφτόδεντρο» για τις ΗΠΑ ήταν και είναι η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα (στη χώρα αυτή ονομάζεται Federal Reserve System). Οι Κεντρικές Τράπεζες των πλείστων χωρών χρησιμοποίησαν και χρησιμοποιούν αυτό το εργαλείο. Όταν όμως γίνει κατάχρησή του εργαλείου αυτού, τα αποτελέσματα είναι καταθλιπτικά. Όταν γίνει με σύνεση και με μέτρο, τα αποτελέσματα είναι θετικά. Αξίζει να σημειωθεί ότι μετά την καταστροφή του 1974 και η Κεντρική Τράπεζα της Κυπριακής Δημοκρατίας χρησιμοποίησε το τύπωμα νέου χρήματος για να καλύψει αρκετές από τις ανάγκες του κράτους. Επιπρόσθετα, υπογραμμίζω ότι η επεκτατική δημοσιονομική και νομισματική πολιτική που ακολούθησε η Κύπρος μετά την καταστροφή του 1974 ήταν ένας από τους λόγους που συνέτειναν στο οικονομικό θαύμα.
Και ενώ υπάρχει η δυνατότητα του «λεφτόδεντρου», καθώς η αξιοποίησή του υπό προϋποθέσεις μπορεί να οδηγήσει σε θετικά αποτελέσματα, είναι σημαντικό να επεξηγηθεί η Γερμανική αρνητική στάση η οποία εν πολλοίς καθορίζει και την πορεία της Ευρωζώνης. Πρώτα απ’ όλα είναι η ιστορική μνήμη του υπερπληθωρισμού του μεσοπόλεμου που συνέβαλε στην αστάθεια την οποία εκμεταλλεύτηκε ο Χίτλερ για να ανέλθει στην εξουσία. Επιπρόσθετα, υπάρχει ως μέρος του αξιακού συστήματος στη Γερμανία η προσκόλληση σε μια πολιτική ισοζυγισμένων προϋπολογισμών. Πολλές φορές, και όχι άδικα, ασκήθηκε κριτική στη Γερμανία για το γεγονός ότι ταυτίζει απόλυτα τη δημοσιονομική πολιτική του κράτους με την οικιακή οικονομία. Στη σημερινή συγκυρία είναι σχεδόν αδύνατο να ξεπερασθεί η κρίση στις πλείστες χώρες χωρίς το «λεφτόδεντρο».
Το ζήτημα των ισοζυγισμένων προϋπολογισμών, των δημοσιονομικών ελλειμάτων και πλεονασμάτων, απασχολεί κυβερνήσεις και θεωρητικούς. Δεν αποτελεί έκπληξη ότι και πάλιν η θεωρία και η πρακτική των ΗΠΑ και της Γερμανίας είναι αντίθετη. Επισημαίνεται συναφώς ότι κατά τη διάρκεια της κρίσης της Ευρωζώνης οι όροι που επέβαλε η Τρόικα και η Γερμανία ήταν εξαιρετικά σκληροί. Πέραν τούτου η όλη φιλοσοφία ήταν λανθασμένη και καταστροφική. Στη σημερινή συγκυρία η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σωστά ανέστειλε τους κανόνες δημοσιονομικής πειθαρχίας. Και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα σωστά ακολουθεί μια επεκτατική νομισματική πολιτική, μεταξύ άλλων, αγοράζοντας κρατικά ομόλογα. Το επόμενο βήμα είναι η αξιοποίηση του «λεφτόδεντρου» - το τύπωμα νέου χρήματος από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα το οποίο να διατεθεί στις χώρες μέλη της Ευρωζώνης για τη χρηματοδότηση μέρους των αναγκών τους. Η νέα Γαλλογερμανική πρόταση για ταμείο ανάκαμψης ύψους €500 δισεκατομμύρια δεν αρκεί.
Εν κατακλείδι υπογραμμίζεται ότι υπάρχει «λεφτόδεντρο» – η Κεντρική Τράπεζα όλων των χωρών που έχουν το δικό τους νόμισμα. Η σωστή αξιοποίηση του εργαλείου αυτού μπορεί να οδηγήσει σε θετικά αποτελέσματα. Στην περίπτωση της Ευρωζώνης πρέπει να πεισθεί η ίδια η Γερμανία ότι η χρήση του «λεφτόδεντρου» θα εξυπηρετήσει πολλαπλούς στόχους.
*Πρόεδρος του Κυπριακού Κέντρου Ευρωπαϊκών και Διεθνών Υποθέσεων καθώς και του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών και Διακυβέρνησης του Πανεπιστημίου Λευκωσίας.